Monemvasija 1. deo

MONEMVASIJA (1. DEO)

   Na jugoistoku Peloponeza nalazi se Monemvasija, u srednjem veku jedan od najvećih i najslavnijih gradova ovog poluostrva. Danas je to malo mesto sa puno istorije. Monemvasija je preživela bezbroj opsada i ratova. Često je prelazila iz ruke u ruku. Gotovo da nije bilo iole ozbiljnije sile na Mediteranu koja jedno veme nije vladala ovim gradom. Svi ti što su osvajali ili oslobađali Monemvasiju ostavili su, tj. dodali i nešto svoje i tako je ovo mesto dobilo svoj današnji izgled. Sjajni stari grad, na spektakularnom položaju. Tačnije, nalazi se na jednoj ogromnoj, visokoj steni – ostrvu, koja se uzdiže 100 metara iznad nivoa mora. Vrh ove ogromne “plutajuće” gromade je, zapravo, relativno ravni plato, širok nekih 300 metara i dugačak oko kilometar. Da budem precizniji, ovo ostrvo više nije ostrvo, jer je danas povezano sa kopnom. Da budem sasvim precizan, ostrvo je postalo 375. godine, nakon razornog zemljotresa koji je ovu stenu odvojio od Peloponeza, a, kao što rekoh, kasnije je veštačkim putem opet spojeno sa kopnom.

  Postoje tri hronike koje spominju osnivanje Monemvasije i na osnovu njih zna se da se to dogodilo 588. ili 589. godine, kada se na ovo ostrvo sklonilo okolno stanovništvo pred avarskom najezdom. Oni su tu izgradili prvu fortifikaciju koja je kasnije u 7. i 8. veku ojačana, a tada je napravljen i most koji je spojio ostrvo sa kopnom. Ime je dobila od grčkih reči “moni emvasi”, što znači “jedan ulaz”, odnosno aludira na tu svoju jedinu vezu sa kopnom. Monemvasija se sastoji od Gornjeg grada, Gule, odnosno platoa na vrhu te stene, koji je danas u ruševinama, i Donjeg grada, koji se nalazi na obali mora, na jugoistočnoj strani ostrva.

   Donji grad je izgrađen u 9. veku, kada je Vizantija vodila ratove sa Arapima i kada im je u ovom delu Sredozemlja bila potrebna mornarička baza. Nije samo stvaranje te baze bio jedini razlog za izgradnju Donjeg grada, naravno, bitan im je bio i zbog trgovačkih aktivnosti i ribarenja. Ali, zato je baš zbog Arapa, nakon njihovog osvajanja Krita, monemvasijski donji grad 961. godine utvrđen.

   Monemvasija ima sjajan strateški položaj i vrlo je teška za osvanje. Baš zbog toga je nebrojeno puta bila opsedana. Prva od tih opsada odigrala se 1147. godine. Tada je ovaj grad pokušao da zauzme Antioh, admiral normanskog kralja Sicilije, Rožera II. Inače, dotični vojskovođa je bio grčkog porekla.

   Godine 1204. krstaši su zauzeli Carigrad i razdelili između sebe nekadašnje grčko carstvo. Od Peloponeza je napravljena Ahajska kneževina, ali Monemvasiju nisu uspeli da osvoje. Ovaj grad je ostao slobodan, vizantijski bastion Peloponeza, “pas čuvar koji ne spava” i to preko 40 godina. Ahajski vladar Žofri Vilarduen je čak odbio da od latinske carigradske carice Jolande de Kurtene primi titulu “Princa Peloponeza”, smatrajući da nije vredan te časti dokle god ne zauzme tvrđavu Monemvasiju. Žofri je umro, a da nije ostvario svoj cilj. Monemvasija je bila ahilova peta franačkog Peloponeza i njegovom sinu Žofriju II Vilarduenu. On za svojih 27 godina vladavine Ahajom  nije uspeo da uspostavi vlast u ovom gradu. Njega je nasledio brat Vilijam II i odmah se bacio na zadatak, koji trojica njegovih prethodnika nisu uspeli da obave, da zauzme Monemvasiju.

   Usledila je opsada koja je trajala od 1246. do 1248. godine. Vilijamu su pomogli i Gvido – grof Atine, tri barona Eubeje, vojvoda Naksosa, Orsini – grof Kefalonije i venecijanska flota. Kopneni pristup gradu blokiralo je 8.000 vitezova i 3.000 pešadinaca, dok su mletački brodovi blokirali prilaz sa mora. Posle višegodišnjeg gladovanja branioci Monemvasije su 1248. godine predali Vilijemu ključeve grada, nakon što im je ovaj izašao u susret oko uslova predaje. Po ulasku u Monemvasiju vladar Ahaje je prvo crkvu sv. Petra pretvorio u katoličku i na njenoj fasadi urezao svoj grb.

   Međutim, 1259. godine vojsku Vilijema i njegovih saveznika kod Pelagonije je porazio Jovan Paleolog i zarobio samog ahajskog vladara. Tako je Vilijem završio u privremenoj vizantijskoj prestonici Nikeji. Usledilo je dugogodišnje cenkanje Grka i Latina i 1262. godine Vilijem je pušten na slobodu, nakon što su Vizantiji vraćeni gradovi Mistra, Mani i Monemvasija. Tako je Monemvasija, koju su Franci zvali “Gibraltar istoka” i “Venecija istoka”, ponovo bila u grčkim rukama. Inače, nakon što su Latini napustili ovaj grad, vizantijske trupe su do njega prevezli Đenovljani, stari rivali Venecijanaca.

   Ubrzo je Mihailo VIII Paleolog od Monemvasije napravio bazu, odakle je trebalo da se krene u kompletno proterivanje Franaka sa Peloponeza i obnovu Vizantijskog carstva, Za guvernera grada postavio je svog generala Mihaila Kantakuzina.

   Godine 1292. Rožer Lauria, proslavljeni admiral u službi Aragonaca, nakon što je ustao protiv svog kralja, sa 30 brodova otpočeo je sa pljačkom egejskih ostrva. Uspeo je, doduše na kratko, da uđe u Donji grad Monemvasije. To mu je pošlo za rukom uz pomoću prevare, odnosno taktike kojom je osvojio brojne sredozemne luke, i po kojoj je ostao zapamćen.

   Mihailo VIII Paleolog 1261. godine oslobađa Carigrad i obnavlja Vizantijsko carstvo, ali to je bila samo bleda senka nekadašnje moćne države. Međutim, upravo u tom periodu Monemvasija dostiže svoj najveći uspon. Tada je ovaj grad bio pravi vojni, politički, trgovački i intelektualni centar. U njemu je bilo 8.000 kuća i 40 crkava. Kako kaže jedan izvor, u monemvasijski bazar slivalo se nemereno srebro i zlato. Jedno vreme u ovom mestu je boravio i car Andronik II, nakon što ga je unuk svrgnuo sa prestola. Tada je u znak sećanja na svoje patnje podigao crkvu Elkomenos Hristos, u kojoj se još uvek nalaze prestoli njega i njegove supruge. U isto vreme carica je izgradila crkvu sv. Sofije. Inače, unuk guvernera Monemvasije, Mihaila Kantakuzina, Jovan VI Kantakuzin, postaće 1347. godine, posle višegodišnjeg građanskog rata, vizantijski car.

   Godine 1395. Bajazitovi Turci, na čelu sa Omar Begom i u sardnji sa Pavlosom Mamonosom, koji je hteo da učvrsti svoju vlast u gradu, zauzeli su Monemvasiju. Međutim, pojava Tamerlana u Anadoliji primorala je Osmanlije da napuste ovo mesto.

   Bogatstvo Monemvasije, a uz to i tadašnja slabost Vizantije, mamilo je raznorazne mediteranske pirate, Katalonce, Đenovljane, Alžirce, pa su se stanovnici ovoga grada obratili Veneciji za pomoć. Lukavi Latini prihvatiše ponudu i zaštitiše ih, a usput i okupiraše grad. Ova prva mletačka okupacija Monemvasije trajala je samo 12. godina. U Mistru je 1427. godine stigao Jovan VIII Paleolog, sa svojim bratom Konstantinom, koji će kasnije ostati upamćen kao poslednji vizantijski car. Inače, radi se o sinovima srpske princeze iz porodice Dragaš, iliti Dejanović. Njih dvojica su pokrenuli ratne operacije sa ciljem da najure Latine sa Peloponeza i ponovo na ovom poluostrvu uspostave vizantijsku vlast. Mlađi brat je 1429. godine zauzeo Patras, a u njegovoj pratnji tada je bio i ugledni Monemvasijac Frantziz, poslednji vizantijski istoričar. Prisustvo Paleologa na Peloponezu podiglo je Grcima moral. Manioti, odnosno stanovnici poluostrva Mani, poznati kao buntovnici, hrabri ratnici, ali i gusari, pod vođstvom svog episkopa oslobodili su Meseniju i najurili katoličke sveštenike iz tog mesta. Godine 1431. Venecijanci su morali da se povuku iz Monemvasije.

   Godine 1460. zbog turskog pritiska Monemvasijci su počeli da šuruju sa katalonskim gusarom Lopeom de Baldiem, koji je jedno kraće vreme proveo stacioniran u ovom gradu. Iste te godine Toma Paleolog je predao Monemvasiju papi Piju II i sam otišao u Rim, gde mu je dodeljeno doživotno izdržavanje. Toma je brat pominjanih vizantijskih careva Jovana i Konstantina, što znači i da je polu – Srbin. Upravljao je jednim delom Moreje. U prilog tome da je srpskog porekla govori i to što se sve vreme borio za vlast na ovom poluostrvu sa rođenim bratom Dimitrijem. Šalu na stranu, ali taj njihov sukob je i te kako doprineo da Turci zauzmu Peloponez.

   Vratimo se Monemvasiji. Latinizacija grada, koja je nastala nakon što je predat papi, razljutila je Grke, te su oni “vrlo mudro” potražili pomoć Venecije. Godine 1464. papa Pije II je umro, a Mlečani su uspostavili vlast nad Monemvasijom. Tako je počela druga venecijanska okupacija, koja je, za razliku od prve, trajala poprilično, tačnije sve do 1540. godine. Odmah po mletačkom preuzimanju grada dužd Kristofor Moro krenuo je da od Monemvasije napravi glavnu vojnu bazu i stanicu na trgovačkoj ruti između istoka i zapada Mediterana. U tome je uspeo, grad je cvetao i sa pravom nosio epitet Venecija istoka.

   Godine 1494. Andrija Paleolog, Tomin sin, koji je samo titularno bio despot Moreje, a samim tim i vizantijski car, je uz pomoć francuskog kralja Šarla VIII, kome je, inače, predao pravo na presto, pokušao da podigne pobunu u Monemvasiji, ali u tome nije bio uspešan. U isto vreme papa Lav I radio je predano na dehelenizaciji Monemvasije. Polako je počelo i sa opadanjem venecijanske moći, koja je izgubila svoju nekadašnju superiornost na moru, što je i te kako osetila i Monemvasija.

   Godine 1537. otpočela je turska opsada grada. Osmanlije je predvodio sandzak beg Peloponeza Kasim – paša. Odnos snaga bio je 1 na prema 1.000 u korist Turaka. Da stvar bude gora, u isto vreme je čuveni osmanlijski gusar Barbarosa napao jonska ostrva. Posle bitke kod Preveze 1540. godine, u kojoj je pomenuti Barbarosa pobedio flotu Svete lige, završen je mletačko – turski rat (1537 – 1540). Venecijanci su ustupili Turcima Monemvasiju, Nauplion, egejska ostrva i uz to su sultanu Sulejmanu morali da plate 300.000 dukata.

   Tako je otpočela prva turska okupacija, koja je trajala od 1540. do 1690. godine. Grad je preimenovan u Menekse kalesi – Tvrđava cveća (ljubičica) i postao je poznat po umetnosti, kulturi, nauci, jer su se u njega sjatili brojni grčki intelektualci. Zbog eminentnih grčkih škola čak su i ovdašnji Turci učili grčki da bi mogli da ih pohađaju.

   Godine 1564. Monemvasiju je napao Žan de la Valet, Veliki majstor malteškog reda, ali nije uspeo da je osvoji. To nije pošlo za rukom ni Mlečanima 1654. godine, tokom Kandijskog rata (rata za Krit 1645 – 1669). Onda stvar u svoje ruke preuzima mletački admiral, a kasnije i dužd, Frančesko Morosini, koji je tokom naredne tri decenije u više navrata pokušavao da osvoji Monemvasiju. Prvi put, 1663. godine, odlučio se za klasičnu opsadu i sa mora i sa kopna, uz razaranje pristupnog mosta. Nakon što je na poziv za predaju dobio drski odgovor od branilaca grada, naredio je opšti napad, ali posle 40 dana bezuspešnih juriša i teških gubitaka Venecijanci su morali da se povuku. Drugi Morosinijev napad na Monemvasiju izvršen je 1684. godine. Prethodno je zauzeo Koroni i Nauplion, pa je mislio da će uspeti da osvoji i Monemvasiju, ali se prevario. Treći Morosinijev  napad trajao je od 1689. do 1690. godine i, za razliku od prethodnih, bio je uspešan. Posle mnogo žrtava Osmanlije su morale da predaju grad, a ovdašnjih 1.200 Turaka otišlo je na Krit.

   Po treći put Venecijanci su vladali Monemvasijom. Ovaj put od 1690. do 1715. godine. Odmah su se bacili na fortifikacijske radove i prilično ojačali bedeme. Izgrađeno je i nekoliko raskošnih upravnih zgrada, tri cisterne, kao i luka, koja se i danas nalazi na istom mestu.

   Usledio je novi, ujedno i poslednji, mletačko – turski rat koji je trajao od 1714. do 1718. godine. Već na početku borbenih dejstava Otomani su zauzeli sva venecijanska utvrđenja na Peloponezu osim Monemvasije. Grci u gradu su bili podeljeni. Da li da budu na strani Venecijanaca, koji su ih mrcvarili ili na strani Turaka? Jebeš takav izbor! Bilo je i onih koji nisu bili ni za jedne ni za druge. Na kraju je 1715. godine Venecija predala Monemvasiju i to bez borbe. Prilikom napuštanja grada Mlečani su lažno optužili Grke da se spremaju na pobunu protiv novih gospodara ovog mesta. Zbog toga su Turci pobili mnogo Helena, a jedan deo njih je u lancima odveden u Carigrad. Do 1718. godine Osmalije su završili rat protiv Venecije i zavladali celokupnim Peloponezom, koga su podelili na vilajete. Monemvasija je postala prestonica istoimenog vilajeta. Gradske crkve Aja Sofija i Agios Petros pretvorene su u dzamije. Grad je 1750. godine brojao oko 4.500 stanovnika. Age, begovi, hodze i znameniti Turci izgradili su sebi luksuzna zdanja u Gornjem gradu, tj. Guli.

   I tako je bilo sve do 1821. kada je otpočeo grčki rat za nezavisnost. Južni Peloponez se prvi podigao na ustanak i prvi oslobodio. Naravno, glavni su u tome bili Manioti. Pa, jesu li ili nisu oni potomci Spartanaca! Turci sa poluostrva sklonili su se po ovdašnjim jakim utvrđenjima, kao što su Mistra i Monemvasija. Pieros Mangioros Grigorakis bio je komandant napada na Monemvasiju. U julu 1821. godine grad se, uz obilatu pomoć monemvasijskih Grka, predao ustanicima. Godine 1822. probala je turska flota da zauzme Monemvasiju, ali u tome nije bila uspešna. To nije pošlo za rukom ni Ibrahim – paši i njegovim Egipćanima 1825. Ovo bi bila kratka istorija Monemvasije.